Η Ψυχολογία της Απανθρωποποίησης

Λόγω των τελευταίων γεγονότων που συμβαίνουν στην Ελλάδα, άρχισα να σκέφτομαι τον όρο της απανθρωποποίησης. Η απανθρωποποίηση είναι η άρνηση της πλήρης ανθρωπιάς σε άλλους και η σκληρότητα και τα δεινά που την συνοδεύουν. Με άλλα λόγια, απανθρωποποίηση είναι όταν «αποφασίζουμε» ότι μια ομάδα ανθρώπων, είναι λιγότερο άνθρωποι από εμάς.

Οι ευρωπαίοι και οι Άραβες θεωρούσαν τους Αφρικανούς «υπό-ανθρώπους» για να δικαιολογήσουν την υποδούλωση τους. Οι Ναζί απεικόνιζαν τους Εβραίους ως «αρουραίους» και «παράσιτα» για να ενθαρρύνουν την εξόντωση τους.

Ποιες είναι οι ψυχολογικές διαδικασίες που ωθούν στην απανθρωποποίηση;

Οι γνωστικές διαδικασίες περιλαμβάνουν την κατηγοριοποίηση, τις εικόνες και τις μεταφορές. Η υπο-ανθρώπινη ομάδα ταξινομείται, όχι ως μέλη του ανθρώπινου είδους, αλλά ως μη-ανθρώπινα ζώα. Οι κατηγορίες που χρησιμοποιούνται δεν είναι μόνο λεκτικές, αλλά φέρνουν μαζί τους ισχυρές εικόνες, όπως οι αρουραίοι με γαμψές μύτες (για τους εβραίους). Το να πούμε ότι οι μετανάστες είναι παράσιτα δεν είναι μια κυριολεκτική αλήθεια, αλλά μεταφορικά έχει ένα ουσιαστικό αντίκτυπο.

Κυβερνητική Απανθρωποποίηση

Οι κοινωνιολόγοι και οι ιστορικοί πολύ συχνά βλέπουν την απανθρωποποίηση ως απαραίτητο συστατικό για τον πόλεμο. Οι κυβερνήσεις παρουσιάζουν μερικές φορές τους εχθρικούς πολίτες ή τους στρατιώτες ως κάτι λιγότερο από ανθρώπους, έτσι ώστε οι ψηφοφόροι να είναι πιο πιθανό να υποστηρίξουν έναν πόλεμο που διαφορετικά θα θεωρούσαν ανήθικο. Οι δικτατορίες χρησιμοποιούν την ίδια διαδικασία για να αποτρέψουν την αντίθεση των πολιτών. Τέτοιες προσπάθειες συχνά εξαρτώνται από προϋπάρχουσες ρατσιστικές, φανατικές ή άλλες προκατειλημμένες πεποιθήσεις, τις οποίες οι κυβερνήσεις διαδραματίζουν μέσω διάφορων μέσων, παρουσιάζοντας τους «εχθρούς» τόσο βάρβαρους, ανάξιους σε δικαιώματα και ως απειλές στο έθνος.

Οι ανθρωπολόγοι Ashley Montagu και Floyd Matson έγραψαν ότι η απανθρωποποίηση θα μπορούσε πολύ εύκολα να θεωρηθεί «ο πέμπτος καβαλάρης της αποκάλυψης» λόγω της απίστευτης ζημιάς που έχει προκαλέσει στις κοινωνίες μας. Όταν ο άνθρωπος γίνεται «πράγμα», ακολουθεί η λογική και γίνονται περιττοί και έτσι κάθε αποτρόπαια πράξη μπορεί να δικαιολογηθεί.

Συναίσθημα

Το αντίκτυπο είναι συναισθηματικό. Τα σημεία των κατηγοριοποιήσεων, των εικόνων και των μεταφορών που εφαρμόζονται σε ομάδες απανθρωποποίησης είναι για να δημιουργήσουν τα ίδια συναισθήματα που συνήθως βιώνουν οι άνθρωποι σε μη «ανθρώπινους παράγοντες» που προκαλούν βλάβες και ασθένειες.

Συνήθως, τα συναισθήματα που μεταφέρονται είναι η αηδία, ο φόβος, το μίσος και ο θυμός. Αυτά σχηματίζουν ένα φρικτό πακέτο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να εμπνεύσει και να δικαιολογήσει ακραία μέτρα κατά των περιφρονημένων ομάδων που κυμαίνονται από τον διαχωρισμό των παιδιών από τους γονείς τους έως την σκλαβιά και τα αέρια (βασανισμός). Η απανθρωποποίηση χρησιμοποιεί μια μέθοδο, όπου αντικαθιστάτε ο σεβασμός και η συμπόνια, τα οποία συμβαίνουν όταν αναγνωρίζεται η ανθρώπινη υπόσταση, με ένα διαφορετικό συναισθηματικό πακέτο, το οποίο χρησιμοποιείται σε απειλητικά υπο-ανθρώπινα είδη. Αυτές οι εκστρατείες προπαγάνδας έχουν χρησιμοποιηθεί από τους Ναζί και άλλα επιθετικά κόμματα για να προκαλέσουν μια τέτοια συναισθηματική αλλαγή.

Μπορούμε να πολεμήσουμε την Απανθρωποποίηση;

Ένα από τα ισχυρότερα εργαλεία που κατέχει το ανθρώπινο είδος είναι η ενσυναίσθηση, η οποία είναι επίσης ένα είδος συναισθηματικής αναλογίας. Η ενσυναίσθηση είναι η ικανότητα να κατανοήσουμε ή να νιώσουμε μια εμπειρία, την οποία βιώνει κάποιος άλλος από την δική του οπτική. Με άλλα λόγια, η ενσυναίσθηση είναι η διαδικασία του να βάλουμε τον εαυτό μας στη θέση ενός άλλου.

Το να βάλουμε τον εαυτό μας στη θέση κάποιου άλλου μας βοηθάει να βλέπουμε τον άλλον ισάξια με τον εαυτό μας και κατ’ επέκταση ισάξιο στα ανθρώπινα δικαιώματα. Τα δικαιώματα δεν είναι μια αφηρημένη ουσία της ανθρώπινης φαντασίας, αλλά είναι το γεγονός ότι όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα βασίζονται στις ίδιες θεμελιώδης ανάγκες. Αυτές οι ανάγκες περιλαμβάνουν τις σωματικές (τροφή, νερό, στέγη και υγειονομική περίθαλψη), αλλά και στις ψυχολογικές ανάγκες, οι οποίες σχετίζονται με την σύνδεση με άλλους ανθρώπους, την αυτονομία και την ατομική ικανότητα.

Την ικανότητα της ενσυναίσθησης δεν την κατέχουν όλοι και αυτοί που την κατέχουν, δεν την κατέχουν όλοι στον ίδιο βαθμό. Η ενσυναίσθηση είναι κάτι που αποκτάται κατά κύριο λόγο μέσω της μίμησης και γενικότερα της μάθησης. Σίγουρα θα ήταν κάτι που θα μπορούσε να διδάσκεται στα σχολεία, ωστόσο η κοινωνία μας έχει τρομερά μειωμένη ψυχοεκπαίδευση για αυτό μη φοβάστε να την διδάσκεται ο ένας στον άλλον.

Βιβλιογραφία

Bellet, P. S., & Maloney, M. J. (1991). The importance of empathy as an interviewing skill in medicine. Jama, 266(13), 1831-1832.

Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2017). Self-determination theory: Basic psychological needs in motivation, development, and wellness. New York: Guilford.

Smith, D. L. (2011). Less than human: Why we demean, enslave, and exterminate others. New York: St. Martin’s Press.

Thagard, P. (2006). Hot thought: Mechanisms and applications of emotional cognition. Cambridge, MA: MIT Press.

Thagard, P. (forthcoming). Mind-society: From brains to social sciences and professions Oxford: Oxford University Press.