Μηχανισμοί Άμυνας του Εγώ: Άμυνα = Προστασία ( ; )

«Το Εγώ με τους μηχανισμούς άμυνας του είναι το μεγαλύτερο εμπόδιο στην επίτευξη της πνευματικής ανάπτυξης». - Kilroy J. Oldster

Οι ανθρώπινοι οργανισμοί, όπως κάθε ζωντανός οργανισμός, έχουν εξελιχθεί διαθέτοντας ορισμένους προσαρμοστικούς μηχανισμούς για τις σωματικές ανάγκες και λειτουργίες τους, όπως π.χ. η θερμορύθμιση για να προφυλαχθούν από το κρύο ή τη ζέστη. Παρόμοιοι μηχανισμοί άμυνας έχουν εξελιχθεί στα ανθρώπινα όντα για να προστατεύσουν και να προωθήσουν την ακεραιότητα της ψυχολογικής τους αρχιτεκτονικής – την αίσθηση του εαυτού μας, της ταυτότητας και της εκτίμησης μας. Θέτοντας το λίγο πιο απλοποιημένα, για να προστατεύσουμε τον ψυχικό μας κόσμο (τα συναισθήματα και τις σκέψεις μας) δημιουργούμε διάφορες άμυνες, οι οποίες φαίνεται να προκύπτουν "αυθόρμητα".

Ο Freud σημείωσε μια σειρά από άμυνες του εγώ, για τις οποίες αναφέρεται σε όλα τα γραπτά του έργα. Η κόρη του, Anna Freud, τις ανέπτυξε και τις επεξεργάστηκε, προσθέτοντας άλλες δέκα δικές της.

«Οι μηχανισμοί άμυνας είναι ψυχολογικές στρατηγικές που χρησιμοποιούνται ασυνείδητα από ένα άτομο για την προστασία του Εγώ από άγχος που μπορεί να προκύψει από μη αποδεκτές ή επίπονες σκέψεις και συναισθήματα»

Για τον Freud, η ανθρώπινη προσωπικότητα (δηλ. το σύνολο των ιδιαίτερων και σταθερών ψυχικών χαρακτηριστικών του ατόμου) προκύπτει από την αλληλεπίδραση τριών ψυχικών δομών: το Εκείνο, το Εγώ και το Υπερεγώ (id, ego, superego). Το Εκείνο είναι η πηγή ενέργειας της ζωής (λίμπιντο). Θα μπορούσαμε να περιγράψουμε το Εκείνο ως το παιδί μέσα μας, που θέλει κάτι και το θέλει τώρα. Που θέλει να αποφύγει κάθε δυσάρεστο συναίσθημα, απολαμβάνοντας μόνο τα ευχάριστα. Ένας άνθρωπος που λειτουργεί μόνο με το Εκείνο είναι αδύνατο να επιβιώσει στη κοινωνία μας, διότι δεν θα έχει την ικανότητα της αυτοσυντήρησης και της λειτουργικής συνύπαρξης με άλλους ανθρώπους.

Το Εγώ αναπτύσσεται στα παιδικά μας χρόνια. Το Εγώ (η αίσθηση του εαυτού μας) επιδιώκει να διαχειριστεί τις παρορμήσεις του Εκείνο, αποφεύγοντας ταυτόχρονα την αυτοκαταστροφή. Κάπου στην πορεία της ζωής μας αναπτύσσεται το Υπερεγώ, το οποίο αποτελεί την ηθική μας πυξίδα, καθορίζει την ηθική μας συμπεριφορά και τα ιδεώδη μας. Το Υπερεγώ προέρχεται από την εσωτερίκευση των γονεϊκών εντολών και αργότερα άλλων μορφών εξουσίας, όπου ισχύει ο κανόνας της ανταμοιβής-ή-τιμωρίας. Το Εγώ έχει ένα συνθετικό ρόλο, εναρμονίζει τις ενστικτώδεις απαιτήσεις του Εκείνο και τις εντολές του Υπερεγώ μέσα από αμυντικούς μηχανισμούς. Το Εγώ θα μπορούσε να περιγράφει ως η ισορροπία μέσα μας.

Γιατί χρειαζόμαστε τους μηχανισμούς άμυνας του Εγώ;

Χρησιμοποιούμε τους μηχανισμούς άμυνας για να προστατεύσουμε τους εαυτούς μας από δυσάρεστα συναισθήματα, όπως το άγχος, τη λύπη, τις ενοχές κτλ., που προκύπτουν επειδή αισθανόμαστε ενοχή, απειλή ή το Εκείνο και το Υπερεγώ γίνονται πολύ απαιτητικά.

Οι μηχανισμοί άμυνας του εγώ είναι φυσιολογικοί και λειτουργικοί. Όταν ξεπερνούν αυτήν την λειτουργική αναλογία (δηλ. χρησιμοποιούνται συστηματικά ή με έντονη συχνότητα) τότε μπορεί να προκύψουν μερικές δυσλειτουργίες ή ακόμα και άγχος, φοβίες, εμμονές κτλ.

Υπάρχουν πολλοί και διάφοροι μηχανισμοί άμυνας του Εγώ. Παρακάτω θα αναφερθούν οι κυριότεροι:

Απώθηση

Η απώθηση θεωρείται ο κυριότερος μηχανισμός άμυνας και ήταν και από τις πρώτες άμυνες που τράβηξαν την προσοχή και το ενδιαφέρον του Freud. Η απώθηση αναφέρεται στην διαδικασία κατά την οποία το Εγώ σπρώχνει στο ασυνείδητο τις μη αποδεκτές ορμές ή σκέψεις (αυτές δηλαδή που του προκαλούν άγχος) που απειλούν την ακεραιότητα του. Η απώθηση εμφανίζεται πολύ συχνά έπειτα από μία τραυματική εμπειρία (είτε ήπια, είτε σοβαρή). Η απώθηση αποτελεί σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του ατόμου ανάλογα με τον τρόπο που θα χρησιμοποιηθεί.

Άρνηση

Η άρνηση αναφέρεται στην άρνηση αναγνώρισης κάποιου κινδύνου. Η άρνηση της πραγματικότητας, συνήθως, χρησιμοποιείται όταν το άτομο απειλείται από έντονα και επίπονα συναισθήματα. Ένα ωραίο παράδειγμα για να κατανοηθεί η άρνηση είναι να σκεφτούμε ένα παιδί, το οποίο έχει κάνει μια σκανταλιά και χρησιμοποιεί την λογική «αν κάνω ότι δεν συνέβη, τότε δε συνέβη».

Ακύρωση

Στην ακύρωση το άτομο κάνει μια σκέψη ή μια πράξη για να ακυρώσει την ισχύ μιας άλλης πράξης ή σκέψης που τη βιώνει ως αγχώδη ή ακόμα και επικίνδυνη. Αυτός ο μηχανισμός άμυνας κρύβεται και πίσω από διάφορες λαϊκές δεισιδαιμονίες, όπως το «χτύπα ξύλο».

Παλινδρόμηση

Η παλινδρόμηση συμβαίνει όταν ένα άτομο, αγχωμένο από διάφορες σκέψεις και συναισθήματα, συμπεριφέρεται με έναν πρώιμο τρόπο, που στο παρελθόν του είχε φανεί αποτελεσματικός, πριν την εμφάνιση της παρούσας σύγκρουσης. Για παράδειγμα, ένα παιδί που πρέπει να μείνει για λίγο στο νοσοκομείο μπορεί να αρχίσει να ξαναπιπιλάει το δάχτυλο του. Επίσης, ένα ακόμα απλό παράδειγμα της παλινδρόμησης μπορεί να είναι ένα άτομο που ενώ βλέπει τις ικανότητες ενός άλλου ατόμου και τον ζηλεύει για αυτό, τον υποτιμάει για να γλυτώσει το συναίσθημα τις ζήλιας. Η παλινδρόμηση μπορεί να εμφανιστεί με διάφορους τρόπους, όπως κάθε μηχανισμός άμυνας.

Προβολή

Η προβολή συμβαίνει όταν το άτομο αποδίδει στους άλλους δικά του συναισθήματα και σκέψεις και με αυτόν τον τρόπο απαλλάσσεται από δυσάρεστα συναισθήματα και σκέψεις. Για παράδειγμα, μπορώ να προβάλω τον φόβο μου (συναίσθημα) λέγοντας «Δεν τον φοβάμαι εγώ, αυτός με φοβάται».

Εκδραμάτιση

Η εκδραμάτιση μπορεί να ειπωθεί και ως συναισθηματική εκτόνωση. Αναφέρεται σε μία συμπεριφορά που εκτονώνει κάποια συναισθήματα ή επιθυμίες, συνήθως με ακατάλληλο τρόπο. Ασυνείδητα, αυτή η συμπεριφορά στοχεύει στη μείωση της δυσφορίας ή του στρες ή στο να γίνουν αυτά τα συναισθήματα/επιθυμίες σαφή σε άλλα άτομα με έμμεσο τρόπο.

Μετάθεση

Το άτομο εκδηλώνει σε ένα άλλο αντικείμενο ή σε ένα άλλο άτομο μία παρόρμηση του, διότι δεν μπορεί να την εκδηλώσει στο ίδιο το αντικείμενο ή το άτομο που του προκαλεί την δυσάρεστη κατάσταση. Το πιο κλασικό παράδειγμα της μετάθεσης είναι ένα άτομο που έχει θυμώσει με το αφεντικό του στη δουλειά, ωστόσο δεν μπορεί να εκδηλώσει τον θυμό του στον ίδιο και όταν γυρίζει σπίτι ξεσπάει σε κάποιον οικείο του.

Μετουσίωση

Ο Freud όρισε την μετουσίωση ως έκφραση μιας παρορμητικής επιθυμίας με έναν τρόπο πιο κοινωνικά αποδεκτό. Για παράδειγμα, το να γίνει κάποιος χειρούργος, χασάπης ή πυγμάχος μπορεί να αντιπροσωπεύει σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό μετουσιώσεις επιθετικών παρορμήσεων.

Διανοητικοποίηση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η απλοποιημένη μορφή της διανοητικοποίησης είναι το γνωστό στους περισσότερους "overthinking". Η διανοητικοποίηση είναι η υπερβολική ανάλυση μιας κατάστασης για να μειώσει την συναισθηματική φόρτιση. Πολλές φορές εντοπίζεται σε άτομα με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή.

Εκλογίκευση

Με την εκλογίκευση το άτομο χρησιμοποιεί την λογική για να απωθήσει επίπονα συναισθήματα, επιθυμίες ή σκέψεις που του προκαλούν έντονο στρες. Με λογικά επιχειρήματα προσπαθεί να αποδείξει στον εαυτό του και στους άλλους ότι οι πράξεις, οι επιθυμίες και τα κίνητρα της συμπεριφοράς του είναι παραδεκτά. Για παράδειγμα, όταν κάποιος απολύεται από την δουλειά του, για να δικαιολογήσει αυτό το γεγονός και να μην βιώσει τα αρνητικά συναισθήματα μπορεί να εκλογικεύσει το γεγονός και να πει ότι «δεν ήταν και η ιδανικότερη δουλειά».

Χιούμορ

Το χιούμορ πολλές φορές μας επιτρέπει να εκφράσουμε σκέψεις, ιδέες και καταστάσεις που προκαλούν κάποιο άγχος ή μας κάνουν και αισθανόμαστε λίγο άβολα.

Αυτοί οι μηχανισμοί άμυνας χρησιμοποιούνται με διάφορους τρόπους και σε διάφορα επίπεδα στην καθημερινή μας ζωή. Κάποιες φορές λειτουργούν υπέρ μας για να μας βοηθήσουν να προσαρμοστούμε σε διάφορες καταστάσεις και να μειωθεί το άγχος μας. Ωστόσο, κάποιες φορές μια άμυνα μπορεί να δημιουργήσει εμπόδια σε ορισμένες πλευρές της ζωής μας. Εμπόδια στο να ζήσουμε την ζωή μας και τα συναισθήματα μας όπως αυτά μας προκύπτουν στη ζωή, με τα θετικά και τα αρνητικά, με τα χαρούμενα και τα θλιβερά.

Διαβάζοντας αυτό το άρθρο, αν νιώθετε ότι έχετε ενισχύσει κάποιον από τους μηχανισμούς άμυνας ή έχετε απορίες για τον τρόπο που μπορεί να αντιδράτε σε ορισμένες καταστάσεις χωρίς να γνωρίζετε επακριβώς τον λόγο και σας απασχολεί αυτό, η καλύτερη λύση είναι να απευθυνθείτε σε κάποιον επαγγελματία ψυχικής υγείας για να κατευθύνει αυτήν την αναζήτηση.

Βιβλιογραφία

Ιεροδιακόνου, Χ. Σ. (1990). Ψυχαναλυτική Ψυχοπαθολογία: Θεωρία και πράξη. Εκδόσεις Μαστορίδη: Θεσσαλονίκη

McWilliams, N. (2000). Ψυχαναλυτική διάγνωση. Επιµέλεια Αναγνωστοπούλου Τ. Τριλίβα Σ. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα.

McLeod, S. A. (2019, April 10). Defense mechanisms. Simply Psychology. https://www.simplypsychology.org/defense-mechanisms.html

Paulhus, D. L., Fridhandler, B., & Hayes, S. (1997). Psychological defense: Contemporary theory and research. In R. Hogan, J. A. Johnson, & S. R. Briggs (Eds.), Handbook of personality psychology (pp. 543-579). http://dx.doi.org/10.1016/B978-012134645-4/50023-8