Όλα είναι θέμα αντίληψης

«Οτιδήποτε βλέπεις και οτιδήποτε ακούς εξαρτάται από το που στέκεσαι. Επίσης, βασίζεται και στο τι άνθρωπος είσαι.» - C.S. Lewis

Αυτό που περιέγραψε ο Lewis με τόσο απλά και όμορφα λόγια ήταν η αντίληψη. Σε μια πρόσφατη συζήτηση που ήμουν παρούσα, πρόσεξα πως όλοι νομίζαμε πως ξέραμε ακριβώς τι ήταν η αντίληψη, αλλά τελικά όλοι ξέραμε διαφορετικά πράγματα. Το συμπέρασμα, φυσικά, όλων ήταν ένα. Το κάθε άτομο έχει δική του αντίληψη.

Για χιλιάδες χρόνια, στον δυτικό κόσμο, οι αρχαίοι Έλληνες έδιναν ερμηνείες σε διάφορα διανοητικά ζητήματα. Ένα από αυτά ήταν και η αντίληψη. Βέβαια, σε ένα τέτοιο ζήτημα, ήταν φυσικό να υπάρξουν κάποιες αντιπαραθέσεις. Η κύρια αντίθεση υπήρχε ανάμεσα σε εκείνους που παρατηρούσαν και προσπαθούσαν να αντιληφθούν τις παρατηρήσεις τους (παρατηρητική απόδοση) και σε εκείνους που θεωρούσαν ότι η σκέψη υπερβαίνει της αντίληψης (ορθολογική απόδοση).

Η παρατηρητική απόδοση είχε παγιδευτεί με τις ιδιοτροπίες της αντίληψης. Δηλαδή, με τις διαφορές που προκύπτουν με την πάροδο του χρόνου και τις αντιθέσεις που μπορούν να συμβούν σε μια στιγμή. Η ορθολογική απόδοση αναζητούσε σταθερότητες πέρα από την στιγμή της αντίληψης. Για μερικούς, όπως ο Πλάτωνας, αυτές οι σταθερότητες βρισκόντουσαν σε κάποιες ιδανικές μορφές, που δεν εκφράζονταν μέσω της αντίληψης, αλλά μέσω της σκέψης.

Οι αρχαίοι Έλληνες, όπως σε πολλά θέματα, έτσι και σε αυτό, έδωσαν τις βάσεις για να εξεταστεί η αντίληψη. Πως γίνεται ένα αντικείμενο ή ένα γεγονός να περιγράφεται διαφορετικά από διαφορετικούς ανθρώπους.

Με δύο πολύ απλούς τρόπους μπορούμε να παρατηρήσουμε την αντίληψη εμείς η ίδιοι και να δούμε πως υπάρχει ένας ξεχωριστός τρόπος να κοιτάς τον κόσμο. Για να το βιώσετε, ακολουθήστε την παρακάτω απλή διαδικασία: πάρτε ένα κομμάτι χαρτί και κάντε μια μικρή τρύπα στη μέση, περίπου μισό εκατοστό. Εξετάστε οποιαδήποτε κοντινή επιφάνεια και σημειώστε το χρώμα της. Κοιτάξτε ξανά, αυτή την φορά μέσα από την τρύπα, με το χαρτί να απέχει περίπου 15 εκατοστά μακριά από το πρόσωπο σας. Δύο πράγματα μπορούν να παρατηρηθούν. Πρώτον, το χρώμα που βλέπετε μέσα από την τρύπα (που ονομάζεται ‘οθόνη μείωσης’) δεν φαίνεται πλέον να ανήκει στην επιφάνεια. Φαίνεται να επιπλέει σαν ένα φιλμ ακριβώς πίσω από την τρύπα. Δεύτερον, τα χρώματα μπορεί να φαίνονται διαφορετικά από αυτά που παρατηρούνται να υπάρχουν στην αρχή.

Διαφορετικά μπορείτε να δοκιμάσετε το τρικ που χρησιμοποιούν πολύ συχνά οι καλλιτέχνες. Τοποθετώντας ένα μολύβι μπροστά από το ένα μάτι ως σήμα αναφοράς, μπορείτε να δείτε γρήγορα πως τα αντικείμενα «αποκτούν» μικρότερες οπτικές γωνίες.

Οι παραπάνω διαδικασίες δεν είναι απλά κόλπα. Είναι γεγονός πλέον, ότι αν κοιτάξουμε κάτι με διαφορετικό τρόπο, μπορεί αυτό το κοίταγμα να το βιώσουμε επίσης διαφορετικά.

Η απάντηση που έδωσαν οι θεωρητικοί της Gestalt (=είδος θεραπείας στον κλάδο της ψυχολογίας) για το ποιος τρόπος αντίληψης πρέπει να εξηγηθεί στην αντιληπτική θεωρία ήταν η καθημερινή εμπειρία. Για τον λόγο αυτό, ο Kurt Koffka (ένας από τους θεμελιωτές της θεωρίας Gestalt) ρώτησε «Γιατί τα πράγματα φαίνονται όπως φαίνονται;». Αυτή η ερώτηση ήταν τόσο σοκαριστηκή που έμεινε στην ιστορία της αντίληψης, αφού είναι πολύ δύσκολο να απαντηθεί (η απάντηση ‘γιατί έτσι’ δεν είναι αποδεκτή).

Ο James Gibson, ένας από τους σημαντικότερους συντελεστές στον τομέα της οπτικής αντίληψης, έβλεπε τον αντιληπτικό μηχανισμό ως έναν αναζητητή της διέγερσης. Ο μηχανισμός είναι ένα σύστημα που διερευνά τα διαθέσιμα ερεθίσματα και προσαρμόζει τα αισθητήρια όργανα ώστε να επιτύχει την βέλτιστη αντίληψη. Τα ερεθίσματα που προκαλούν οποιαδήποτε αντίληψη είναι πάντα ενεργειακές καταστάσεις. Τα ερεθίσματα που λαμβάνουμε δεν πρέπει να συγχέονται με τα αντικείμενα, τα οποία είναι οι πηγές ερεθισμάτων.

Υπάρχουν αρκετοί τύποι αντίληψης. Η οπτική, η ηχητική, το άγγιγμα, η γεύση, η οσμή, η κοινωνική, η ομιλία, τα πρόσωπα, η κοινωνική επαφή κ.α.. Αυτό σημαίνει πως (σχεδόν) οτιδήποτε βλέπουμε, ακούμε και γενικά ερχόμαστε σε επαφή μαζί του, είναι θέμα αντίληψης. Επίσης, αυτό μπορεί να αλλάζει από άνθρωπο σε άνθρωπο. Ίσως αν κάτσουμε λίγο και το σκεφτούμε, η μελέτη για την αντίληψη μπορεί να μας κάνει λιγότερο εγωιστές, ή άλλους περισσότερο. Κάθε κατάσταση έχει παραπάνω από μία εξήγηση. Αυτό, προσωπικά, μου προκαλεί έναν τρόμο και ταυτόχρονα έναν ενθουσιασμό για την δύναμη που έχει ο ανθρώπινος εγκέφαλος.

Οι γνώσεις σου αλλάζουν το πως βλέπεις τα πράγματα. Τα πράγματα που βλέπεις γίνονται μέρος των γνώσεων σου. Δεν μπορείς να δεις ποτέ τα πράγματα αυτοπρόσωπα.

Βιβλιογραφία:

Wade, N. J. (2006). Perception and illusion: Historical perspectives. Springer Science & Business Media.

Gordon, I. E. (2004). Theories of visual perception. Psychology Press.

Richards, R. J. (1976). James Gibson's Passive Theory of Perception: A Rejection of the Doctrine of Specific Nerve Energies. Philosophy and Phenomenological Research, 37(2), 218-233.